Stanisław Kostka Anastazy Chełchowski

Stanisław Kostka Anastazy CHEŁCHOWSKI (27 lutego 1866 r. w Chojnowie, zm. 23 marca 1907 r.w Ciechanowie) - rolnik, przyrodnik (mykolog) i etnograf, działacz społeczny, oświatowy, gospodarczy i polityczny.

Jego rodzicami byli: Teodor Chełchowski h. Lubicz (1825-1891), ziemianin, właściciel majątku Chojnowo i Julia z Obrębskich (1829-1898). Miał czworo rodzeństwa: Marię Franciszkę Śniechowską; Teodorę Helenę Rouppertową (działaczkę społeczną); Kazimierza Antoniego Franciszka (lekarz, działacz społeczno-narodowy, bohater PSB); Jadwigę Walentynę Milewską (publicystkę, działaczkę społeczną).

Uczył się w Mławie, następnie w Warszawie, gdzie ukończył IV Rządowe Gimnazjum Filolog. (1883) i Wydział Fizyko-Przyrodniczy Cesarskiego UW (ze złotym medalem) w 1887 r. Podczas nauki w gimnazjum Stanisław nawiązał bliższe kontakty z redaktorem „Wędrowca” i jednym z głównych wydawców Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego, Filipem Sulimierskim, który oceniając wielkie zdolności chłopca, zachęcił go do pracy pisarskiej. Pierwszy tom Słownika, wydany w 1880 r., przyniósł dwa hasła opracowane przez 14-letniego Stanisława: Chojnowo i Czernice Borowe, t. II (1881) – Dzielin, Garlino, Grójec i Grudusk, t. IV (1884) – Klewki, t. IX (1888) – Pszczółki. W opisach miejscowości Chełchowski zamieścił wątki miejscowych legend i podań zaczerpniętych od wiejskich bajarzy.

W okresie studiów i przez kilka lat po ich zakończeniu badał kulturę ludową i folklor Mazowsza płockiego, szczególnie jego północnej części i Kurpiów. Dzięki wcześniejszej znajomości z Filipem Sulimierskim nawiązał kontakt z Janem Karłowiczem, etnografem i językoznawcą, ówczesnym redaktorem „Wisły”. W „Wiśle” Chełchowski opublikował "Materiały do etnografii ludu z okolic Przasnysza" (t. II, 1888, s. 122-151), zawierające obok wielu spostrzeżeń na temat budownictwa, ubioru i obyczajowości włościan z Przasnyskiego, również 16 pieśni oraz wiadomość, że autor w swych zbiorach posiada ich blisko 700. W późniejszym czasie Chełchowski niejednokrotnie nadsyłał do „Wisły” przyczynki do działu „Poszukiwania”. M. in. zamieścił "Stosunki etnograficzne w pow. Przasnyskim" (t. III, 1893, s. 375-381),
napisane na podstawie własnej wcześniejszej pracy pt. "Stosunki etnograficzne w gub. Płockiej" (opublikowanej w „Kalendarzu Płockim” na r. 1891) i rocznika powiatowego A. N. Leontiewa. Podzielił w niej ludność powiatu na Kurpiów i Mazurów właściwych (włościanie i drobna szlachta). Interesowało Chełchowskiego niemal wszystko: archeologia i antropologia fizyczna, budownictwo, podania i legendy, medycyna ludowa, przysłowia. Badania ludoznawcze traktował jednak jako zajęcie uboczne. Po 1893 r. zupełnie zarzucił współpracę z „Wisłą”.

Najważniejszą pracą etnograficzną Chełchowskiego są "Powieści i opowiadania ludowe z okolic Przasnysza", które wyszły zebrane w oddzielnym wydawnictwie Biblioteki „Wisły” (1889-1890), jako jej V i VI tom. Zbiór został wysoko oceniony przez badaczy folkloru polskiego (J. Karłowicz, J. Krzyżanowski, H. Kapełuś, K. Wrocławski). Julian Krzyżanowski pisał o tej pracy: «Przyniosła ona 86 bajek, przeważnie magicznych, spisanych „na gorąco” w gwarze, z zachowaniem odrębności dawnych bajarzy. Materiały tu ogłoszone wykazują często cechy swoiste, jak bajka "O przekrasny Helenie" (T 550), przyniesiona przez jakiegoś eks-żołnierza z Rosji, jak wskazuje i tytuł, i imię ptaka Tarcica, tj. Żar-ptica, lub "O maskarze i Lipieńskim", tj. o słudze skamieniałym» (Słownik folkloru polskiego, Warszawa 1965, s. 59). Dodać należy, że narratorzy Chełchowskiego rekrutowali się zarówno spośród włościan, jak i licznej na północnym Mazowszu drobnej szlachty. Nieznane są losy rękopisów etnograficznych Chełchowskiego. Wiadomo, że kilka prac zaginęło podczas powstania warszawskiego.

Był autorem broszur popularyzujących wiedzę rolniczą, szeregu artykułów zamieszczonych w „Gazecie Rolniczej”, „Gazecie Cukrowniczej” czy „Encyklopedii Rolniczej”. Był również wydawcą „Gazety Rolniczej” i członkiem komitetu redakcyjnego „Roczników Nauk Rolniczych”. Prace z dziedziny botaniki i mykologii publikował w „Wiadomościach Uniwersyteckich”, „Pamiętniku Fizyograficznym” i we „Wszechświecie”. Był współpracownikiem i korespondentem „Głosu”.

Po śmierci ojca w 1891 r. objął prowadzenie majątku (o pow. ok. 430 ha). W 1899 r. w zakupionym majątku Miłoszewiec założył rolniczą stację doświadczalną. Od 1900 r. kierował pracami sekcji rolnej przy Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie. W l. 1901-1905 był prezesem Towarzystwa Rolniczego Płockiego. W 1904 r. powołał Towarzystwo Kredytowe Ziemskie w Ciechanowie. Był członkiem Rady Nadzorczej Macierzy Szkolnej Królestwa Polskiego (1905-1907); inicjatorem Wydziału Rolniczego przy Towarzystwie Kursów Naukowych w Warszawie (1906) i członkiem Rady Naukowej Wydziału. Od czasów studenckich współpracował z R. Dmowskim, działał w Lidze Narodowej i Narodowej Demokracji, w 1906 r. został posłem z guberni płockiej do I Dumy Rosyjskiej w Petersburgu. Był współzałożycielem i pierwszym prezesem Centralnego Towarzystwa Rolniczego w Królestwie Polskim (wybrany kilkanaście dni przed śmiercią 11 III 1907 r.).

W roku 1891 ożenił się z Jadwigą Heleną Filipiną Jaworowską h. Lubicz (1868-1940) z Unikowa, z którą miał pięcioro dzieci: Zbigniewa Teodora (1892-1917); Halinę Jadwigę Bojanowską (właścicielkę majątku Lipa w pow. ciechanowskim; 1894-1937); Zofię Józefę (1897-1898); Kazimierza Mariana (1899-1954); Marię Danutę Żelechowską (1902-1983). Zmarł nagle w Ciechanowie. Pochowany został w grobie rodzinnym na cmentarzu parafialnym w Czernicach Borowych.

BIBLIOGRAFIA
1. Głos 1886-1899. Bibliografia zawartości, praca zbiorowa pod red. M. Stokowej, Wrocław 1955, s. 458-461;
2. P. Kaszubowski, Stanisław Kostka Anastazy Chełchowski, [w:] Etnografowie i ludoznawcy polscy. Sylwetki, szkice biograficzne. Tom V, pod red. K. Ceklarz, A. Spiss i J. Święcha, Kraków 2019, s. 19–21.
3. P. Kaszubowski, Potężny w duchu i potężny w ciele. Opowieść o Stanisławie Chełchowskim, Przasnysz 2007;
4. P. Kaszubowski, Stanisław Chełchowski z Chojnowa – ziemianin, naukowiec, obywatel, [w:] Dziedzictwo kulturowe pograniczy. Drobna szlachta, „Roczniki Wydziału Nauk Humanistycznych Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego. Dziedzictwo Kulturowe”, R. 2007, s. 141-161;
5. M. Kiniorski, Chełchowski Stanisław, Polski Słownik Biogr., t. III, Kraków 1937, s. 271-272;
6. J. Krzyżanowski, Chełchowski Stanisław, [w:] Słownik folkloru polskiego, red. tenże, Warszawa 1965, s. 59;
7. J. Lutyńska, H. Żelechowska, Stanisław Chełchowski, [w:] Ziemianie polscy XX wieku. Życiorysy: Andrzeykowicz – Żórawski, Warszawa 1992, s. 35-36;
8. Słownik pseudonimów pisarzy polskich, XV w. – 1970 r., t. I, A-J, red. E. Jankowski, Wrocław – Warszawa – Kraków 1994, s. 355.;
9. Słownik pseudonimów pisarzy polskich, XV w. – 1970 r., t. II, J-Q, red. E. Jankowski, Wrocław – Warszawa – Kraków 1995, s. 605;
10. K. Wrocławski, Zasługi Stanisława Chełchowskiego dla dokumentacji prozy ludowej z Mazowsza, [w:] Fascynacje folklorystyczne. Księga poświęcona pamięci Heleny Kapełuś, red. M. Kapełuś i A. Engelking, Warszawa 2002, s. 165-169.