Adam Zakrzewski (1856-1921), ps. Tomek Piast - etnograf, socjolog, ekonomista, statystyk, antropolog, publicysta, propagator języka esperanto.
Urodził się 23 IX 1856 r. w majątku Horodyszcze (parafia Czeczelnik) na Podolu,w zamożnej rodzinie ziemiańskiej. Ojciec Adama, Ludwik Zakrzewski h. Trzaska (1822-1896) był marszałkiem szlachty powiatu olhopolskiego. Matka, Cezaryna Zakrzewska (1822-1915) pochodziła z wielodzietnej rodziny szlacheckiej Kotowiczów h. Korczak. Była rodzoną siostrą błogosławionej Marceliny Darowskiej (1827-1911), założycielki Zgromadzenia Sióstr Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny. Adam Zakrzewski miał dwóch braci: Augusta
i Jana. W połowie lat 70. XIX w.rozpoczął studia z zakresu matematyki i fizyki na uniwersytecie w Petersburgu. Zaangażował się w działalność nielegalnej organizacji socjalistycznej studentów „Gmina Polska”. Z sympatią obserwował wówczas działalność Ludwika Waryńskiego. Od 1882 r. mieszkał w Warszawie, kontynuując studia na Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim. Wziął udział w pracach zespołu tłumaczącego Szkice filozoficzne Herberta Spencera, sam przełożył dwa teksty filozoficzne nt. ewolucji społecznej (druk w 1983 i wznowienie w tym samym roku). Wkrótce zbliżył się do grupy działaczy nielegalnego Koła Oświaty Ludowej. Współpracował z Mieczysławem Brzezińskim, Janem L. Popławskim i Ludwikiem Straszewiczem. „Stał się – podług świadectwa kolegi z ławy uniw. – szczerym ludowcem […], wolnym od doktryn i jednostronności narodników rosyjskich, choć niewątpliwie prąd ten przyczynił się do ostatecznego kształtowania się jego przekonań” (L. Krzywicki, Wspomnienia, t. 2,
Warszawa 1958, s. 198). W Warszawie Zakrzewski rozpoczął pracę publicystyczną. Początkowo współpracował z „Przeglądem Tygodniowym”, pisywał również do „Wędrowca”. Od 1886 r. współpracował z założonym wówczas „Głosem”. Z grupą pisarzy i działaczy narodowych, skupionych wokół „Głosu” łączyły Zakrzewskiego wspólne ideały pracy nad edukacją i podniesieniem świadomości narodowej ludu polskiego. Z tego okresu datują się jego pierwsze publikacje statystyczno-ekonomiczne, którym oddawał się do końca życia. W 1887 r. został współpracownikiem etnograficznego pisma „Wisła”. Jego artykuły ukazywały się również w konserwatywnym tygodniku „Kraj”. Główny przedmiot zainteresowań i publikacji Zakrzewskiego stanowiły zagadnienia wiejskie, ich aspekty społeczno-ekonomiczne, etnograficzne i demograficzne. Był przywiązany do wizji przyszłej Polski jako kraju drobnych wytwórców z dominacją indywidualnej gospodarki chłopskiej.
W połowie lat 80. XIX w.zainteresował się historią oraz kulturą duchową i materialną Kurpiów. W 1886 r. opublikował w „Wędrowcu” zarys historyczny Kurpie (z dziejów polskiego ludu)(s. 64-65, 76-77, 93-94, 101-102, 112-113, 124), zawierający omówienie rozwoju osadnictwa puszcz mazowieckich, pochodzenia Kurpiów, praw bartnych, przywilejów królewskich, ucisku za czasów pruskich, opisy ich zajęć, budownictwa, ubioru, omówienie gwary oraz teksty kilku pieśni. W tym samym roku, pod pseudonimem Tomek Piast wydał w Warszawie niewielką publikacje pt. "Kurpie. Opowiadanie historyczne opisującą historię walk przywódcy kurpiowskiego Stacha Konwy z Moskalami". Książka doczekała się drugiego wydania w 1897 r. Postać kurpiowskiego bohatera autor osadził na szerokim tle historycznym i kulturowym, powołując się na prawa bartne i przywileje królewskie, zaprzysięgane przez kolejnych władców począwszy od Zygmunta III Wazy. Swoją najważniejszą pracę poświęconą Kurpiom Zakrzewski opublikował w„Wiśle”. Była to próba monografii etnograficznej "Z Puszczy Zielonej. Materiały do etnografii polskiej" (t. 1, 1887, s. 73-78, 105-111, 149-156; t. 2, 1888, s. 589-603). Zakrzewski oznaczył z dużą ścisłością obszar zamieszkały przez Kurpiów, podał ich liczebność, opisał plan i urządzenie wnętrza chaty oraz plan wsi. Zajął się gwarą kurpiowską, przytoczył słowniczek wyrazów gwarowych oraz ok. 200 nazwisk kurpiowskich. Wspomniał o wycinankach z papieru i rzeźbie w drewnie. Przyczynę znacznego już wówczas zanikania odrębności etnograficznej ludności puszczańskiej upatrywał we wpływie szkoły, języka literackiego i bliskości miast. Jego zdaniem cechy właściwe Kurpiom zachowały się najlepiej w parafiach: myszynieckiej, kadzidlańskiej i baranowskiej. W pracy Zakrzewskiego zamieszczone zostały po raz pierwszy ryciny przedstawiające kurpiowską wieś Jednorożec w powiecie przasnyskim.
W 1892 r. opublikowany został w „Wiśle” (t. 6, s. 255-259) odczyt Zakrzewskiego pt. "Najbliższe zadania antropologii i etnografii polskiej", wygłoszony na posiedzeniu Sekcji Antropologicznej VI Zjazdu lekarzy i przyrodników w Krakowie w 1891 r. Zakrzewski odniósł się krytycznie do polskich publikacji etnograficznych, zarzucając większości autorów brak metody i przygotowania naukowego. Postulował opracowanie dokładnych instrukcji, przeznaczonych dla ludzi średnio wykształconych, którzy mieliby się zająć zbieraniem materiałów terenowych. Najważniejszym zadaniem etnografii miało być dokładne ułożenie mapy etnograficznej z oznaczeniem grup i odmian etnicznych. Rękopis opracowania Zakrzewskiego znajduje się w zbiorze rękopisów Biblioteki Narodowej. Adam Zakrzewski był również autorem prac z zakresu antropologii fizycznej, m. in. "Wzrost w Królestwie Polskiem. Przyczynek do charakterystyki fizycznej Polaków" (Kraków 1891) oraz "Ludność miasta Warszawy. Przyczynek do charakterystyki fizycznej" (Kraków 1895). Powołany
na członka Komisji Antropologicznej i Etnograficznej Akademii Umiejętności, działał aktywnie w sekcji etnograficznej AU po jej usamodzielnieniu się w 1914 r. Spośród prac Zakrzewskiego poświęconych zagadnieniom społeczno-ekonomicznym i statystycznym wymienić należy: "Przemysł włościański. Teoryja kwestyi, jej stan i widoki
u nas. Studyjum ekonomiczne" (Warszawa 1888); "Materialy k' voprosu ob' obrazovanii Holmskoj Gubernii" (Материалы къ вопросу объ образовании Холмской Губернии; Warszawa 1908, 1911), Stosunki społeczne i ekonomiczne w Królestwie Polskiem (w: Polska. Opisy i obrazy, t. 2, Lwów 1909); "Pol'ša. Statističesko-ètnografičeskij očerk'" (Польша. Статистическо-этнографический очеркъ; Kijów 1917). Zakrzewski był również autorem broszur skierowanych do szerokiego kręgu odbiorców: "Co ludzie wiejscy czytać powinni i czego się z książek nauczyć można, czyli poradnik książkowy" (Warszawa 1885); "Co i jak ma robić chłop polski we wsi ażeby była Polska niepodległa" (Mińsk Mazowiecki 1916); "Zasada narodowości i przyszła Polska" (Kijów 1917). Adam Zakrzewski od młodości interesował się międzynarodowymi językami pomocniczymi. W 1894 r. zaczął się zajmować esperanto. Studiował także inne projekty językowe, w 1896 r. zaproponował nawet własny język sztuczny (planowany).W 1905 r. wziął udział w Powszechnym Kongresie Esperanto i od tego momentu poświęcił swój czas na rozwój języka i ruchu esperantystów. Był jednym z założycieli w 1908 r. Polskiego Towarzystwa Esperantystów,
został członkiem Lingva Komitato, niezależnej instytucji powołanej w celu kontrolowania ewolucji języka. Napisał kilkanaście książek i broszur oraz wiele artykułów na temat esperanto w języku polskim, francuskim i esperanto. Do ważniejszych jego prac z tego zakresu należą: "Język międzynarodowy. Historya, krytyka, wnioski" (Warszawa 1905);
"Historja i stan obecny języka międzynarodowego esperanto" (Warszawa 1906); "Gramatyka języka esperanto" (Warszawa 1907); "Esperanto - pola kaj esperanta. Litova bibliografio
1887-1912" (Warszawa 1912); "Historio de esperanto 1887-1912" (Warszawa 1913). Ostatnim etapem aktywności Zakrzewskiego było stanowisko referenta statystycznego w Warszawskim Komitecie Statystycznym i następnie w Sekcji Statystycznej przy Magistracie m. Warszawy. W 1908 r. po śmierci prof. Witolda Załęskiego został kierownikiem Sekcji Statystycznej. Miał wiele planów reformatorskich, z których musiał jednak zrezygnować ze względu na brak poparcia w Magistracie. Starał się więc kontynuować i utrzymać na tym samym poziomie prace swojego poprzednika. Uchodził za specjalistę wysokiej klasy. Wydał kilka opracowań statystycznych. W maszynopisie pozostawił niedokończoną pracę "Atlas statystyczny Królestwa Polskiego", zdeponowaną w warszawskim Biurze Pracy Społecznej (Towarzystwie Popierania Pracy Społecznej), instytucji założonej w 1906 r. przez St.
Dzierzbickiego, Wł. Grabskiego i J. Jeziorańskiego. W 1911 r. pod kierunkiem Zakrzewskiego Sekcja Statystyczna opracowała tablice statystyczne przedstawiające stan i ruch ludności Warszawy od początku XIX w. Zaprezentowane na wystawie higienicznej w Dreźnie uzyskały dla Sekcji złoty medal. W 1915 r. Zakrzewski opuścił Warszawę z falą uchodźców. owrócił do niej po kilku latach tułaczki i ponownie objął stanowisko w biurze statystycznym. Życiorys Zakrzewskiego nie byłby pełny, gdyby nie wspomnieć o jego wieloletniej pracy
a stanowisku sekretarza Towarzystwa Popierania Przemysłu i Handlu, wiceprezesa i prezesa Towarzystwa Cyklistów oraz o jego zaangażowaniu w działalność Kasy Literackiej im. Józefa Mianowskiego (członek zarządu). Adam Zakrzewski we wczesnej młodości związany był z działaczką socjalistyczną Marią Bohuszewiczówną. Przyczyną rozstania była jego stopniowa ewolucja poglądów społeczno-politycznych. 29 VII 1893 r. poślubił w Warszawie, w parafii św. Aleksandra dwudziestoczteroletnią Aleksandrę Helenę Eydziatowicz h. Łuk, córkę Tadeusza i Heleny z Rembielińskich. Małżeństwo pozostało bezdzietne. Przewlekła choroba, na którą Zakrzewski zachorował w stosunkowo młodym wieku, nadwyrężyła jego siły. Zginął w następstwie nieszczęśliwego wypadku: zniedołężniały wskutek postępów choroby, dostał się na ulicy Warszawy pod pędzący zaprzęg konny. Według notatki prasowej, zamieszczonej w „Gazecie Warszawskiej” Zakrzewski zmarł w Szpitalu Dzieciątka Jezus w Warszawie 1 XI 1921 r. Ta data pojawia się w większości publikacji o Zakrzewskim, natomiast nekrolog z „Kuriera Warszawskiego” podaje datę 2 XI. Nabożeństwo żałobne odbyło się 5 XI w kościele św. Aleksandra w Warszawie. Adam Zakrzewski spoczął na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.
BIBLIOGRAFIA:
1. Biogram w Wikipedii: "Adam Zakrzewski": https://eo.wikipedia.org/wiki/Adam_Zakrzewski.
2. Piotr Kaszubowski, "Adam Zakrzewski (1856-1921)", w: "Etnografowie i ludoznawcy polscy.Sylwetki, szkice biograficzne", t. VI, Kraków-Wrocław 2020, s. 266-269.
3. Marek Minakowski, "Genealogia potomków Sejmu Wielkiego":http://www.sejm-wielki.pl/b/5.595.72.
4. Włodzimierz Wincławski, "Słownik biograficzny socjologii polskiej", T. 4. Su-Ż. Suplement, Toruń 2011, s. 218-220.
